Opis architektury kościoła św. Andrzeja Apostoła


Audycja radiowa
"Ukryte sacrum"

Korpus budowli

Kościół jest romański, murowany z miejscowej kostki wapiennej i bloków czerwonawego piaskowca sieprawskiego. Wapień występuje przede wszystkim w zewnętrznych partiach jako cios o powierzchni licowej, młotowanej. Ciosy piaskowcowe przeważają w partiach wewnętrznych i bardziej eksponowanych konstrukcyjnie, np. w narożnikach. Wykazują one obróbkę powierzchni, w której nacięcia tworzą wzór jodełkowy. Obok takiego kształtowania zauważyć można zwyczajną obróbkę ukośnymi uderzeniami toporka kamieniarskiego. Podczas badań archeologicznych stwierdzono, iż przy ścianie północnej mury były ankrowane (umacniane) belkami dębowymi. Motywem dekoracyjnym jest również fryz arkadowy wieńczący koronę murów od północy, wschodu i południa. Oparcie dla tegoż fryzu stanowią lizeny opinające prezbiterium z absydą oraz naroża korpusu. Typową cechą budowli jest stłoczenie wielu elementów przy jednoczesnym zachowaniu harmonii układu.
Korpus trójnawowy, bazylikowy o dwóch przęsłach, osiąga wysokość niemal 25 m.
Masywność bryły łagodzą ośmioboczne wieże, ażurowe w górnej partii. Szczególną uwagę zwracają okna na wieżach, które mają charakterystyczną dla romańskiej architektury formę biforiów, czyli dwudzielnych okien arkadowych z kapitelami młotowymi. Okna w absydzie zamknięte są półkoliście i ostrołukowo, w transepcie i południowej ścianie prezbiterium tylko półkoliście; w elewacji północnej korpusu zauważa się trzy małe okna zamknięte półkoliście oraz strzelnice.
Obecnie trudno jest wskazać analogię rzutu i bryły tej krakowskiej świątyni. Kościoły grodowe końca XI wieku rzadko posiadały emporę lub wieżę. Poza granicami Polski podobne rozwiązania stosowano w XII i XIII wieku na terenach Słowacji, Węgier i Siedmiogrodu. Przednia fasada budowli – „westwerk” - pojawiła się w średniowiecznym krajobrazie ziem cesarstwa niemieckiego oraz w Burgundii, Normandii i Flandrii.
Według ustaleń badaczy, obecna forma kościoła jest wynikiem nałożenia się na siebie co najmniej dwóch faz budowlanych, z których późniejsza (lub późniejsze), zachowując wciąż ten sam rys murów budowli, zmieniły całkowicie pierwotną organizację przestrzenną. Nieuzasadnionym wydaje się twierdzenie, że pierwsze założenie było bezwieżowe - przeczy temu powiązanie fundamentów i dolnych części murów wież, a przesuniecie z osi symetrii prawego okienka w elewacji północnej można tłumaczyć jedynie istnieniem „westwerku” (fasady masywu zachodniego). Przyczynkiem do podbudowania tezy o wielofazowości budowli jest również fakt, że w pomieszczeniu międzywieżowym istnieje półłucze nadproża (pozostałość głównego wejścia do kościoła) oraz triforium (potrójne okienko dające światło w zachodniej ścianie kościoła). Elementy te wykonane są z wtórnie użytych elementów fryzu arkadowego, zachowanego jedynie w partii prezbiterium i ścianie wschodniej.


Wystrój wnętrza

Dekoracja stiukowa, późnobarokowa, wykonana jest przez Baltazara Fontanę w 1701 r. Na sklepieniu prezbiterium umieszczono festony owocowo-liściaste, wstęgi, putta oraz dwa złocone medaliony z płaskorzeźbami, jeden z nich z przedstawieniem Św. Klary, drugi - bł. Salomei. Sklepienie absydy zostało oddzielone od pozostałej części wystroju liściastą girlandą. W miejscach oparcia (pendentywach) kopuły znajdują się złocone personifikacje czterech cnót kardynalnych. W nawach, na szwach sklepiennych, w obramieniach malowideł i na kapitelach umieszczono dekorację złożoną z girland roślinnych, pęków owoców i kwiatów, wstęg, puttów oraz symboli władzy duchownej.

Na sklepieniu pod emporą międzywieżową dekoracją są duże muszle, wstęgi i liściaste girlandy. Po bokach okien północnych i południowych wykonano płaskorzeźbione, adorujące anioły. Na sklepieniach empory w części międzywieżowej umieszczone są dwa medaliony z płaskorzeźbionymi scenami Zwiastowania i Bożego Narodzenia oraz ujęta w gałęzie palmowe tarcza z herbem Ossoria oraz literami A. E. T. X. C. S. A. (Anna Elżbieta Tyrawska, Xieni Conwentu Sancti Andreae) i data 1701.
Ołtarz główny jest przypisywany architektowi Francesco Placidi.
Jest to ołtarz późnobarokowy, z czarnego marmuru, z rzeźbami świętych Piotra i Pawła, aniołami, symbolem Opatrzności Bożej, zwieńczony godłem franciszkańskim. Obrazy pochodzą z XIX w. Jako główny obraz umieszczona jest postać św. Andrzeja Apostoła z charakterystycznym ukośnym krzyżem, narzędziem jego męki, w tle obrazu jest scena powołania go na apostoła. Powyżej, w górnej części marmurowej jest przedstawiona Najśw. Maryja Panna Niepokalanie Poczęta. Tabernakulum jest barokowe, zwieńczone półkopułą, z figurami dwóch świętych zakonnic i dwóch aniołów. Jest ozdobione na płycinach i drzwiczkach dekoracją suchego akantu, a na tychże drzwiczkach - postacie Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Marii Magdaleny. Obecność Najświętszego Sakramentu zaznacza wieczna lampka, również w stylu późnego baroku, wisząca przed tabernakulum.

Pomysłodawcą wystroju ikonograficznego był sam ks. Piskorski, autor życiorysu bł. Salomei z 1691 r. Natomiast twórcą polichromii (fresków) był prawdopodobnie malarz Karol Dankwart, choć istnieją sugestie, iż wykonał ją Innocenti Monti. Została wykonana ok. 1702 r.
Na sklepieniu w absydzie umieszczono fresk Koronacja Matki Bożej, a w prezbiterium Apoteoza Św. Klary, bł. Salomei i św. Kingi.
W kopule umieszczono fresk Sąd Ostateczny jako tło dla późnobarokowej rzeźby Ukrzyżowanego (XVIII w.) zdj 30 sąd ost kopuła, a na łukach empory: Św. Franciszek w otoczeniu aniołów oraz Pustelnica, której zakonnik podaje Komunię św., a także Chrystus ubiczowany (na ścianie północnej) oraz Chrystus niosący krzyż (na ścianie południowej); w przestrzeni międzywieżowej na wysokości empory Apoteoza bł. Salomei, w przyziemiu Anioł trąbiący na Sąd Ostateczny.
Na ścianach empory od wschodu przedstawieni są aniołowie, którzy trzymają wstęgi z wersetami biblijnymi nawiązującymi do życia zakonnego. Na ścianach naw i pod balustradą empory sześć scen z życia bł. Salomei:
  • od północy: Matka Boża z Dzieciątkiem adorowana przez Salomeę siedzącą jak dziecko na kolanach matki, Salomea ofiarowująca swoje serce Chrystusowi,
  • od zachodu: Salomea modląca się, składająca śluby zakonne,
  • od południa: Salomea na łożu śmierci w otoczeniu sióstr zakonnych i Przejęcie relikwii Błogosławionej przez klaryski z rąk franciszkanów.
W arkadach i gurtach międzyprzęsłowych nawy głównej umieszczono medaliony z puttami, narzędziami Męki Pańskiej oraz popiersiami świętych.
Ważne jest też w nawie głównej epitafium marmurowe Jerzego Karpińskiego, proboszcza kościoła św. Marcina, spowiednika klarysek (+1757).
Empora (balkon), która prawdopodobnie służyła niegdyś władcom do uczestnictwa w nabożeństwach i modlitwach kanoników, służy teraz siostrom jako chór zakonny, miejsce modlitwy liturgicznej i osobistej. Powstała wtedy późnobarokowa, drewniana, ażurowa balustrada empory, zwieńczona misternymi elementami medalionów i wici roślinnych (1700 r.).

Przy południowej ścianie prezbiterium we wnęce znajduje się boczny ołtarz bł. Salomei z początku XVIII wieku, z ukrytym otworem doprowadzającym światło i z aniołkiem barokowym (1685 r.). W nawach bocznych są wykonane późnobarokowe ołtarze z obrazami przedstawiającymi Najśw. Dziewicę Maryję Niepokalanie Poczętą i św. Franciszka, umieszczone po obu stronach tęczy, oraz św. Klarę w kaplicy-wnęce przy północnym ramieniu transeptu.

Kolejne zmiany to ułożenie posadzki z marmuru dębnickiego o dekoracyjnym układzie rombowym (1726 r.) oraz portal z prezbiterium do zakrystii, wzorowanym na projekcie Andrea Pozzo. Natomiast nowy ołtarz z czarnego marmuru z obrazem św. Andrzeja Apostoła i złoconymi posągami świętych Piotra i Pawła, przypisany jest autorstwu Franciszka Placidiego. Ostatnią fazę wyposażenia kościoła wiąże się z wykonaniem organów. Wykonał to dla klarysek organmistrz cysters Sitarski wraz ze współpracownikami. Ornament rocaille, zastosowany w formie stolarskiej dzieła datuje je na późne lata siedemdziesiąte XVIII w. Pokrewieństwo stylowe ze stolarką chóru i prospektu organów sugeruje rękę jednego snycerza. Z tego okresu pochodzi także drewniana, częściowo złocona ambona w kształcie łodzi.
Pod koniec XVIII w. sprawiono ołtarze boczne kościoła: Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, św. Franciszka oraz św. Klary.