Klaryski w Polsce


Obecność sióstr świętej Klary na ziemiach polskich wiąże się nierozdzielnie z obecnością braci franciszkanów (dzisiaj nazywanymi "franciszkanie konwentualni"). Do prowincjała należało zaopiniować i wydać zgodę na utworzenie klasztoru sióstr, a następnie zapewnić mu opiekę duchową. Często wiązało się to także z pomocą w materialnym utrzymaniu sióstr.
W tym regionie Europy bracia pojawili się bardzo szybko, biorąc pod uwagę rozwój ich Zakonu: w 1225 zostali sprowadzeni do Pragi, a w roku 1237 jest już potwierdzony ich pobyt w Krakowie. Tereny polskie należały do prowincji czeskiej (m.in. Małopolska, Wielkopolska, Księstwo Kaliskie) lub do prowincji niemieckiej (Księstwo Śląskie). W powstaniu wspólnot polskich klarysek większą rolę odegrała prowincja czeska.
W Pradze siostry pojawiły się dzięki św. Agnieszce (1211-1282). Podczas świąt Pięćdziesiątnicy 1234 r. weszła ona na ewangeliczną ścieżkę, jaką wytyczyli Święci z Asyżu. Zarówno jej korespondencja ze św. Klarą jak i z papieżem Grzegorzem IX, doskonale znającym specyfikę charyzmatu, umożliwiła wypracowanie formy życia radykalnej jak w San Damiano i jednocześnie dostosowanej do warunków klimatycznych i społeczno-ekonomicznych Europy środkowej. Wspólnota z Pragi dała początek dwom polskim klasztorom: w 1245 r. w Zawichoście i w 1257 r. we Wrocławiu.

Klasztory klarysek w średniowieczu

1. Małopolska
Pierwsza wspólnota polskich klarysek powstała jeszcze za życia św. Klary, kiedy to w czasie świąt Pięćdziesiątnicy 1245 r. przyjęła welon klarysek bł. Salomea (1212-1268) i zamieszkała w klasztorze z siostrami przybyłymi ze wspólnoty praskiej.
Salomea pochodziła z rodu polskich Piastów. Jako trzyletnia dziewczynka została poślubiona Kolomanowi, księciu węgierskiemu. Poznała ona życie franciszkańskie na terenach Słowenii i Dalmacji, gdzie oboje z mężem, żyjąc jako dziewicze małżeństwo, przyjęli habit tercjarzy. Po owdowieniu 32-letnia Salomea wróciła na dwór swego brata Bolesława Wstydliwego w Sandomierzu i doprowadziła do powstania polskiej wspólnoty klarysek. Klasztor dla 60 zakonnic usytuowano w Zawichoście. Jest znany w źródłach jako "klasztor o 12 basztach" - jego charakter obronny usprawiedliwiony był napadami wrogich Polakom sąsiednich plemion Jadźwingów, Litwinów, Rusinów i Tatarów.
W 1257 r. w związku z odzyskaniem przez Bolesława stolicy księstwa, Krakowa, pojawiła się myśl o przeniesieniu wspólnoty bliżej tego miasta. Przygotowania rozciągnęły się na lata 1259-1264 w okolicy osady Skała na północ od Krakowa. Zatwierdzenie papieskie zbiegło się z kolejnym napadem Tatarów z roku 1259-1260, podczas którego klasztor i posiadłości w Zawichoście zostały zrujnowane. Nie udaje się potwierdzić historyczności legendy o 60 pomordowanych wówczas mniszkach. Jest ona owocem niedomówień i pojawia się dopiero w XVII wieku, przy okazji przebudowy dawnych budynków klasztornych na użytek braci franciszkanów.
W klasztorze skalskim Salomea nie pełniła funkcji ksieni, była raczej "fundatrix monasteri", co pozwalało jej na niezależność w sprawach administracyjnych. Dzięki temu scaliła posiadłości klasztorne wokoło osady i nadała samemu miejscu prawa miejskie (1267 r.). Przed śmiercią spisała testament, w którym zalecała siostrom troskę o przeznaczone im dobra, przedmioty kultu, a nade wszystko księgi. O znaczeniu klasztoru w polskim środowisku religijnym świadczy (nadany przez legata papieskiego) odpust za pielgrzymkę do tego miejsca. Kościół klasztorny był dedykowany św. Marii Magdalenie, szczególnie czczonej jako patronka pokutników i życia zakonnego.
Po śmierci Salomea jako Piastówna została pochowana w Krakowie, w kościele braci (dziś bazylika św. Franciszka braci franciszkanów konwentualnych), a pierwotne usytuowanie jej grobu w prezbiterium świadczy, że powszechna była opinia o jej świętości. Do tego grobu przychodziło też wielu pielgrzymów i osoby proszące o wstawiennictwo. Wkrótce wspólnota w Skale otrzymała możliwość przejścia do Krakowa. Było to zasługą Jadwigi, żony panującego wówczas w Krakowie Władysława Łokietka. Pierwsza wzmianka o wspólnocie św. Klary przebywającej w wawelskim grodzie pojawia się w dokumencie z 31 października 1316 roku.
Informacja, że klaryski osiedliły się przy kościele św. Andrzeja (apud S. Andream) zawarta jest w piśmie donacyjnym ojca klaryski Maruszy, Gerazjusza, z roku 1318. Dwa lata później otrzymały od króla Władysława Łokietka dokument własności kościoła i rozległej parceli.
Siostry otrzymały jako nowe miejsce kościół św. Andrzeja Apostoła i w latach 1316-1325 (z roku 1325 pochodzi zatwierdzenie papieskie) powstaje ostateczna siedziba wspólnoty zamieszkała nieprzerwanie do dziś. W czasach zaborów, aby uniknąć zamknięcia klasztoru przez władze austriackie siostry podjęły się prowadzenia szkoły dla dziewcząt. Funkcjonowała ona od 1802 do 1951 roku, kiedy to została zamknięta przez polskie władze komunistyczne.
Kolejna fundacja klarysek to klasztor w Starym Sączu. Jest on inicjatywą św. Kingi (1234-1292), żony Bolesława Wstydliwego, księcia krakowskiego, brata bł. Salomei. Kinga, od młodości żyjąca ideałami franciszkańskimi, będąc bardzo pomocną mężowi w sprawowaniu rządów, po owdowieniu przeznaczyła swoje dobra na utworzenie klasztoru (1280 r.) i uczyniła to z pomocą sióstr ze Skały. Sama pozostawała w nim "fundatrix monasteri" i dopiero w roku 1289 złożyła profesję zakonną klarysek.
Klasztor sądecki mógł dać schronienie 70 siostrom i 30 braciom, był zespołem budynków z kościołem dedykowanym Świętej Trójcy i z wysokim murem obronnym zaopatrzonym w strażnice. Pod patronatem Kingi, Węgierki z urodzenia, wspólnota pielęgnowała wysoką kulturę religijną. Świadczyły o tym zbiory kazań, pieśni, zwyczaje odgrywania misteriów czy nabożeństwa także w języku polskim. Po śmierci Kingi opinia jej świętości uczyniła z klasztoru miejsce pielgrzymek i modlitw za jej wstawiennictwem.
W 1782 r. klasztor został decyzją władz austriackich zamknięty i rozgrabiony. Jednak siostry nie opuściły go, lecz uzyskały pozwolenie na prowadzenie w nim szkoły dla dziewcząt. Wspólnota, oficjalnie nieistniejąca, dotrwała do 1811 r., kiedy to uzyskała akceptację ze strony władz. Dziś istnieje znów jako klasztor kontemplacyjny, pielęgnujący kult swej świętej fundatorki.

2. Wielkopolska
Z klasztoru w Skale powstała jeszcze jedna fundacja klarysek: w regionie Wielkopolski. Jej inicjatorką była bł. Jolanta (1244-1298), siostra św. Kingi, żona Bolesława Pobożnego, księcia kalisko-gnieźnieńskiego. Oboje bardzo przychylni sprawom Kościoła starali się, by na ich ziemiach pojawili się bracia (min. w Kaliszu 1256 r., w Gnieźnie 1259 r.). Natomiast po śmierci męża Jolanta zapragnęła poświęcić resztę życia ideałom św. Klary i w 1283 r. doprowadziła do powstania w Gnieźnie klasztoru sióstr, do którego wstąpiła jako "fundatrix monasteri". Ciekawostką tego klasztoru był sposób wybudowania go: otóż nawa kościoła braci była jednocześnie częścią klasztoru sióstr i ich kaplicą chórową. Niestety, budynek nie zachował się, gdyż władze pruskie zdelegalizowały wspólnotę i wyburzyły budynek w 1865 r.

3. Księstwo Śląskie
Historia wspólnoty we Wrocławiu jest ciekawa ze względu na osobę fundatorki - jest nią rodzona siostra św. Agnieszki Czeskiej, Anna, poślubiona księciu śląskiemu (synowi św. Jadwigi) Henrykowi Pobożnemu (1191-1241). Wrocław leżał na terenie franciszkańskiej prowincji niemieckiej i bracia, obecni tam od 1236 r., kulturowo związani z państwem niemieckim, sprzeciwiali się tej fundacji. Niemniej jednak księżna Anna interweniowała u papieża i z jego poparciem utworzyła ten klasztor w 1257 r. Wspólnota wrocławska klarysek utworzyła potem jeszcze dwa nowe klasztory na Śląsku: Strzelin (1260 r.) i Głogów (1304 r.). Wydarzenia polityczne sprawiły, że po roku 1327 teren Śląska i wspomniane klasztory przeszły pod panowanie niemieckie. Wszystkie trzy wspólnoty zostały rozwiązane w roku 1833, pod naciskiem polityki Kulturkampfu.
Wszystkie te wspólnoty, jakkolwiek u początków mogły wykorzystywać jako swoje prawo zakonne "Konstytucje" Kardynała Hugolina z roku 1219 lub "Regułę Innocentego IV" z roku 1247, to jednak ostatecznie posługiwały się "Regułą Urbana IV" z roku 1263. Pozwalała ona na posiadanie przez klasztory posiadłości jako źródeł utrzymania niezbędnych w warunkach średniowiecznej Polski.

Klasztory po Soborze Trydenckim

Władzę nad klasztorami wykonywali prowincjałowie braci franciszkanów, którzy decydując o powstawaniu siostrzanych wspólnot, zapewniali im też opiekę duchową. Tak było do czasu Soboru Trydenckiego. Na mocy ustaw tego Soboru klasztory śląskie przeszły pod zarząd biskupa wrocławskiego, natomiast klasztory małopolskie zostały poddane władzy biskupa krakowskiego. Jednak klaryski zawsze zabiegały o posługę duchową braci, tradycyjnie braci franciszkanów konwentualnych, którzy od roku 1517 posiadali własną prowincję polską z siedzibą w Krakowie, podzieloną potem jeszcze na prowincję ruską (1625 r.) i litewską (1686r.).
W Krakowie wspólnota nie zaakceptowała jednomyślnie decyzji odłączenia od braci. W 1618 r. grupa sióstr niechętnych nowej sytuacji przeniosła się do Kalisza i tam utworzony został klasztor pod opieką I Zakonu. Przetrwał on do czasu zamknięcia go przez władze pruskie czyli do roku 1805.
W 1619 r. na prośbę społeczności w Śremie przyszły do tego miasta klaryski z Gniezna. Mimo życia kontemplacyjnego, klasztor przyjął też na siebie posługę katolickiego wychowania dziewcząt pochodzących ze szlachty polskiej. Decyzją władz pruskich, realizujących politykę Kulturkampfu, w 1833 r. wspólnota musiała opuścić to miejsce.
Inną historię posiadał klasztor w Chęcinach. W tym mieście istniała już wspólnota tercjarek franciszkańskich, które zajmowały się kształceniem dziewcząt i posługami na rzecz kościołów. Wspólnota, będąc pod opieką duchową braci, zdecydowała przyjąć formę życia klauzurowego i w 1644 r. z pomocą prowincjała franciszkańskiego i sióstr z Gniezna stała się wspólnotą klarysek. Kiedy Polska utraciła niepodległość, klasztor ten znalazł się na terenie zaboru rosyjskiego. Władze skazały go na wymarcie. Ostatnie dwie mniszki opuściły go w 1902 r. Obecnie w klasztorze żyją siostry bernardynki.
Motywem powstania wspólnoty w Zamościu była sytuacja wojny szwedzko-polskiej. Napady i grabieże sprawiły, że wiele sióstr opuszczało zniszczone i zubożone klasztory, aby znaleźć miejsce przetrwania. Jedna z sióstr klasztoru sądeckiego dotarła do Zamościa i tam zatrzymała się przy wspólnocie kobiet żyjących pod duchową opieką braci. Ta sytuacja zrodziła w 1676 r. decyzję przyjęcia w tej wspólnocie reguły II Zakonu. Klasztor przetrwał do roku 1782, kiedy to władze austriackie kazały klaryskom opuścić to miejsce, a dobra przekazano szarytkom.

Klasztory klarysek po II Wojnie Światowej

Nowa sytuacja polityczno-społeczna po 1945 r. sprawiła, że długi czas funkcjonowały jedynie dwa najstarsze klasztory: Kraków i Stary Sącz. Władze komunistyczne odebrały im jednak dobra ziemskie i prawo nauczania, tolerując ich cichą i milczącą obecność. Mimo to we wspólnotach pojawiały się nowe powołania.
Pierwszą powojenną fundacją była, ożywiona duchem Soboru Watykańskiego II, inicjatywa sióstr krakowskich. W 1976 r. siostry otworzyły w miejscowości Międzyrzecze Wielkopolskie dom, w którym próbowano realizować soborowe hasło "powrotu do źródeł". W 1988 r. wspólnota przeniosła się do Kalisza i wkrótce zdecydowała się przyjąć "Regułę św. Klary" i "Konstytucje Generalne", przeszła też pod opiekę Braci Mniejszych (OFM) jako wspólnota Sióstr Ubogich św. Klary.
Nowy klasztor klarysek powstał w 1986 r. w Miedniewicach, w pobliżu Niepokalanowa. Na prośbę braci przybyły tam siostry z klasztoru sądeckiego.
Na propozycję odnowienia obecności klarysek w Zamościu odpowiedział w 1995 r. klasztor sądecki. Obecnie wspólnota zamieszkuje w klasztorze na przedmieściach Zamościa, w Sitańcu.
Siostry z Miedniewic, dzięki zainteresowaniu i pomocy braci, zaopiekowały się jednym z klasztorów klarysek w Niemczech, w Dingolfing, który zachowuje "Regułę Urbana IV". Klasztor pozostaje związany z klasztorami polskimi, mimo że nie istnieje formalna federacja wśród polskich klasztorów klariańskich o tej regule.
Klasztor klarysek w Skaryszewie, w pobliżu Radomia, powstał dzięki siostrom klasztoru krakowskiego w 1997 r. Jako samodzielna wspólnota, siostry ze Skaryszewa podjęły się utworzenia klasztoru w Sandomierzu.

Inne żeńskie wspólnoty franciszkańskie

Obok klarysek żyjących tradycyjnie według "Reguły Urbana IV" i związanych wspólnotą z braćmi konwentualnymi, istnieją w Polsce także inne formy żeńskiego życia franciszkańskiego.
Wraz z pojawieniem się w Europie ruchu obserwanckiego wśród naśladowców Biedaczyny z Asyżu, także i w Polsce zrodziły się nowe wspólnoty. Po roku 1454 zaczynają powstawać wspólnoty kobiet żyjących pod duchową opieką i kierownictwem braci obserwantów zwanych w Polsce bernardynami. Klasztory żeńskie zachowywały regułę trzeciego zakonu, natomiast zasada klauzury nie była obowiązkowa do czasu reform trydenckich. Siostry tych klasztorów nazywano koletankami lub bernardynkami. Obecnie te wspólnoty zachowują regułę III Zakonu i po utworzeniu federacji klasztorów polskich (1959 r.) są znane jako bernardynki. Osobną grupę stanowią siotry, które przyjęły prawo zakonne klarysek złączonych w rodzinę sióstr ubogich św. Klary.
Specyficzną drogę miały w Polsce siostry kapucynki. Wyłoniły się one ze Zgromadzenia Sióstr św. Feliksa z Cantalice - wspólnoty tercjarek założonej przez bł. Honorata Koźmińskiego OFMCap. W roku 1860 grupa sióstr poprosiła o. Założyciela o możliwość prowadzenia życia ściśle kontemplacyjnego. Odbyły one praktykę zakonną wśród sióstr bernardynek, a o. Honorat zredagował dla nich prawo zakonne na podstawie "Konstytucji" św. Kolety. Siostry były przez długi czas tercjarkami, jednak w latach 1924-1927 postarały się o włączenie do Zakonu Klarysek Kapucynek przyjmując jako własną "Regułę św. Klary" i "Konstytucje" według ducha reformy Laurencji Longo z 1535 roku.
W gronie osób związanych z bł. Honoratem Koźmińskim była też Ludwika Morawska. Została ona tercjarką we wspólnocie św. Feliksa, jednak po 1865 roku wyjechała do Francji i tam wstąpiła do klasztoru franciszkanek od Najświętszego Sakramentu w Troyes. Z pomocą braci reformatów w 1870 roku s. Maria Ludwika otrzymała zgodę papieską na utworzenie fundacji na ziemiach polskich. Praktyka życia doprowadziła do zmiany prawa zakonnego - klasztory polskie franciszkanek przyjęły "Regułę Urbana IV" jako zakon klarysek i zostały oddane w opiekę braciom kapucynom. Obecnie federacja tych klasztorów ustaliła jako swoje prawo "Regułę św. Klary" i "Konstytucje", w których siostry przyjmują nazwę klarysek od Wieczystej Adoracji.