Historia kościoła i klasztoru

Powstanie budowli

Kościół został wzniesiony w latach 1079 - 1098 jako fundacja Starżów-Toporczyków. Przypisuje się to osobie Sieciecha, palatynowi księcia Władysława Hermana. Jego syn był fundatorem opactwa benedyktyńskiego w Sieciechowie nad Wisłą. Temu opactwu przekazano patronat nad kościołem, gdy Sieciech został wygnany. Prawdopodobnie biskup Lambert (+1101) ustanowił przy kościele kolegiatę (wspólnotę księży kanoników), wtedy pojawia się tytuł kościoła: świętego Andrzeja Apostoła. Badania archeologiczne wskazały, że świątynię usytuowano w obrębie osady zwanej Okołem, u podnóża Wawelu. Był to wówczas prosty, niewielki, jednonawowy korpus z czworobocznym prezbiterium, skierowanym ku wschodowi (orientowanym), wzbogaconym półkolistą absydą. W tej budowli wyróżniał się „westwerk” - dwuwieżowa fasada wejścia z emporą (balkonem) wewnątrz, nad wejściem.

Budowli nadano charakter obronny: grube mury, brak okien w dolnej części, co okazało się niezwykle przydatne. Krakowianie obronili ten kościół podczas najazdu tatarskiego w 1241 r., a schroniło się w nim wówczas wielu biednych i chorych. (Pisze o tym Jan Długosz). Kościół został przebudowany na przełomie XII i XIII w., być może po drugim napadzie Tatarów (1260 r.). Świątynia stała się krótką, trójnawową bazyliką z pseudotranseptem, utworzonym ze wschodnich przęseł naw bocznych. Ośmioboczne wieże ujmowały trzy piętra , z czego jedno to empora (balkon) wewnątrz kościoła. Zmianę tłumaczyć można rozwojem wspólnoty kanoników pod patronatem możnowładców, próbą ochrony pozycji kolegiaty św. Andrzeja, przez członków rodu Toporczyków, wobec powstających wtedy w Krakowie wysokich budowli sakralnych.

W drugiej połowie wieku XIV możnowładcy herbu Topór ufundowali od strony północnej kościoła gotycką budowlę. Pełniła ona pierwotnie funkcję kaplicy grobowej, a od wieku XVII służy jako zakrystia.

Nowe przeznaczenie

O możliwość zamieszkania klarysek przy tym kosciele zdecydował przyszły król Władysław Łokietek (1320-1333) z miłującą klaryski żoną, Jadwigą. Ponieważ Władysław utrzymywał bliskie kontakty z franciszkanami osiadłymi w Krakowie już w roku 1237, być może również ich protekcja u księcia i możnowładców dopomogła w uzyskaniu przez siostry tego romańskiego kościoła u podnóża Wawelu. Oprócz kościoła klaryski przyjęły przynajmniej jedną budowlę murowaną (cegły pochodzą z XIII wieku).

Dobroczyńcami klasztoru byli: Elżbieta Łokietkówna (1305-1380), żona króla Węgier i jej brat Kazimierz, król Polski. Potem także król Kazimierz Jagiellończyk z żoną Elżbietą Rakuszanką.

Pożary niszczyły budynki kilkakrotnie. W XVI w. wzniesiono przy fasadzie budowli piętrowe pomieszczenie, które służyło jako kostnica z kryptą grobową oraz kaplica. Dobudówka została zniszczona (wbrew woli klarysek) w 1844 r. przy poszerzaniu ul. Grodzkiej. W 1639 roku powiększono dla lepszego oświetlenia wnętrza trzy okna, dano nowe wiązanie dachowe i podwyższono wieże, którym nałożono barokowe hełmy wieżowe, należące do najpiękniejszych w swojej epoce.

Przebudowa w stylu barokowym

Po Soborze Trydenckim (1545-1563) krakowskie klaryski w 1596 roku przeszły spod jurysdykcji franciszkanów pod prawne zwierzchnictwo biskupa ordynariusza: kardynała Jerzego Radziwiłła (1556-1600). Na polecenie kard. Radziwiłła, w 1596 roku, klaryski odstąpiły północną parcelę jezuitom, pod budowę kościoła Św. Piotra i Pawła oraz obszernego kolegium.

Nowi sąsiedzi służyli zakonnicom jako duszpasterze, spowiednicy i kaznodzieje, zaopatrywali klasztorną bibliotekę w dzieła z zakresu duchowości. Po pożarze w 1590 r. odnowiono budynki klasztorne: dobudowano pomieszczenia do kamienicy z refektarzem (wschodnie skrzydło klasztoru), pomieszczenia z dormitorium oraz kilkunastu dolnymi i górnymi celami (część południowa).

Dzięki rektorowi Uniwersytetu Jagiellońskiego i kierownikowi budowy kościoła św. Anny, Sebastianowi Piskorskiemu (1638-1707) - który również pełnił obowiązki spowiednika klarysek - ok. 1700 r. zmieniono wystrój wnętrza na barokowy. Dekorację stiukową wykonali m.in. Baltazar Fontana.

Kolejne zmiany to ułożenie posadzki z marmuru dębnickiego o dekoracyjnym układzie rombowym, portal z prezbiterium do zakrystii oraz ołtarz główny z czarnego marmuru z obrazem św. Andrzeja Apostoła i złoconymi posągami świętych Piotra i Pawła.

Ostatnią fazę wyposażenia kościoła wiąże się z wykonaniem organów. Z tego okresu pochodzi także drewniana, częściowo złocona ambona w kształcie łodzi.

Pod koniec XVIII w. sprawiono ołtarze boczne kościoła: Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, św. Franciszka oraz św. Klary. Współcześnie wprowadzono kratę ze względów bezpieczeństwa.