Trzynastowieczne pamiątki w klasztorze sióstr klarysek w Krakowie

W Testamencie Salomea wspomina o „malowanych obrazach” i księgach oraz o wykwintnym wystroju kościoła. W obecnym wyposażeniu skarbca i archiwum krakowskich klarysek jest kilka, niezwykle cennych, średniowiecznych obiektów, które z dużym prawdopodobieństwem podziwiała również bł. Salomea: ikona mozaikowa z przełomu XII i XIII wieku, graduał franciszkański z ok. 1243 r. oraz ostensoria.

Ikona bizantyjska, Matka Boska Hagiosoritissa, XII-XIII w.
fot. M. Grychowski

Ikona mozaikowa

Ikona przedstawia Marię Chalkopratejską (Hagiosoritissę), umieszczoną w drewnianej ramie z szeroką srebrną listwą i z wąską, złoconą koronką ażurową o charakterze gotyckim[1]. Od strony wewnętrznej ramy znajduje się sześć okrągłych plakietek z połowy XIV wieku i dwie z XVII.

Matka Boska ukazana jest na złotym tle, w półpostaci; w prawym górnym narożniku obrazu widnieje Chrystus. Odziana w ciemnoczerwoną sukienkę z długimi rękawami; nad nią półpostać okrywa maforion, w górnej części delikatnie pofalowany. Na maforionie ułożony został asymetrycznie welon o wzorzystym ornamencie kratki z rozetkami. Nad czołem Marii widnieje grecki, złoty krzyżyk.

Lewy górny róg ikony przysłonięty był metalową płytką z rytą dekoracją o motywach kwiatowych (usunięto ją w czasie konserwacji w roku 1967)[2].

Źródło typu ikonograficznego Hagiosoritissy tkwi w cudownej ikonie przechowywanej w kościele chalkopratejskim w Konstantynopolu. W tymże kościele czczony był pasek Marii, przywieziony do Konstantynopola z Jerozolimy (przed VII wiekiem). Cesarz z dworem odbywał uroczyste procesje do kościoła chalkopratejskiego, w święto Zwiastowania, Bożego Narodzenia, w święto umieszczenia paska w sanktuarium i jego poświęcenia[3]. Cechą charakterystyczną Hagiosoritissy jest gest rąk Marii uniesionych na znak wstawiennictwa. Zwrócona jest w stronę postaci Chrystusa[4].

W Bizancjum kult Hagiosoritissy przetrwał okupację łacińską, czego dowodzą jej liczne przedstawienia na monetach i pieczęciach cesarzy Tessalonik i pierwszych Paleologów. Rozprze-strzenienie się jej wyobrażeń było związane z propagowaniem kultu Matce Boskiej w relikwii – wspomnianego pasku Marii. Krzyżowcy bowiem pośród innych relikwii zrabowanych w Konstantynopolu wywieźli do Europy kawałki paska Marii[5].

W badaniach nad pochodzeniem mozaiki wymienia się proweniencję włosko-bizantyjską[6], bowiem poza Bizancjum najliczniej występuje wyobrażenie Hagiosoritissy na obszarze Włoch. Trudno odpowiedzieć na pytanie, jakimi drogami ikona dostała się do krakowskiego klasztoru klarysek. Przenośne ikony mozaikowe służyły dawnym władcom do prywatnej dewocji. Przypuszczalnie dostała się do Polski, jako łup lub dar, dla panującego lub osoby z jego otoczenia. Tradycja klasztorna łączy Hagiosoritissę z bł. Salomeą. Związki Andrzeja II, teścia Salomei, z władcami łacińskimi, jego udział w wyprawie krzyżowej, panowanie Kolomana w Haliczu pozwalają na wysuniecie hipotezy, iż Piastówna otrzymała ikonę w czasie swego wieloletniego pobytu na Węgrzech[7].

Graduał „205”

Graduał rzymsko-franciszkański pochodzi prawdopodobnie z terenów Niemiec (Saksonii); czas powstania datuje się na połowę XIII wieku. Treść graduału ozdobiono dwadzieścia jeden dużymi inicjałami malarskimi i graficznymi z motywem plecionki, w tym jeden figuralny z Dzieciątkiem Jezus, kilkadziesiąt drobnych. Na karcie 239 v. umieszczono inskrypcję z nazwiskiem Mathiasa de Masovia, wikarego katedry krakowskiej i datą 1340[8].

Pergaminowy graduał, podobnie jak wszystkie franciszkańskie rękopiśmienne zabytki średniowiecznej kultury muzycznej, zawiera dziesięć cyklicznych „Ordinarium Missae”. Spotykamy się w nim z jednym z pierwszych traktatów muzycznych, z krótkim „Ista rubrica ponatur in prima pagina gradualium singulorum”, podzielonym na siedem punktów. Dotyczą one sposobu pisania ksiąg (nota quadrata, cztery linie czerwone lub czarne), wykonywania śpiewów rozdzielonych między kantorów i chór. Traktat podaje też roztropną poradę trzykrotnej rewizji nut i tekstu przed oddaniem rękopisu do oprawy lub do użytku chóru[9]. Ciekawe jest zastrzeżenie w punkcie piątym, by nie polecać pisania i kopiowania ksiąg muzycznych świeckim, gdyż robią błędy[10].


Ostensoria

W skarbcu krakowskich klarysek zachowały się cztery ostensoria, służące zapewne w średniowieczu za rodzaj custodii – monstrancji do przechowywania Najśw. Sakramentu. Przeznaczenie eucharystyczne obiektów wiązałoby się z typem duchowości klariańskiej oraz zakonną praktyką adorowania Ciała Pańskiego w formach prywatnych, przed ustanowieniem Święta Bożego Ciała w roku 1264 przez papieża Urbana IV.

Powstanie tych niezwykłych dzieł sztuki datuje się na trzy pierwsze ćwierci wieku XIII; jako materiał do wykonania posłużyło złocone srebro. Z czasem monstrancje przekształcone zostały w relikwiarze:

  • św. Doroty,
  • śś. Piotra i Pawła oraz Fabiana i Sebastiana,
  • śś. Jana Chrzciciela i Wojciecha,
  • nieokreślonego świętego (według inwentarzy klasztornych, z pewnym marginesem prawdopo-dobieństwa identyfikuje się relikwie ze św. Katarzyną).
Wszystkie obiekty reprezentują gatunek ostensoriów z transparentnym pojemnikiem w formie poziomego lub pionowego klosza, szklanego lub kryształowego. Ten typ obiektów, zwany ampulla cristallina cum pede et coopertorio argenteis, pojawił się na przełomie XII. i XIII wieku, na obszarach:
  1. lotaryńsko-nadreńskich z ośrodkami w Trewirze, Kolonii i Akwizgranie;
  2. północno-francuskich z kręgami w Reims, Laon, Tournai;
  3. w Wenecji (wraz ze środowiskami bizantyjskim i palestyńskim o wzajemnych zależnościach).

Północna technika filigranu - ten ornament jest szczególnie widoczny w arkadkach ostensoriów oraz w ażurowym nodusie palmetowym - zaszczepiła się w warsztatach weneckich i była tam obecna jeszcze w wieku XIV. Kto jest twórcą omawianego zespołu relikwiarzy? Odpowiedzi na tę kwestię próbował udzielić Jerzy Pietrusiński[11]. Przypuszcza on, iż typ ornamentu, obecny w twórczości francuskiego artysty Hugona z Oignies[12], czego efektem są zachowane obiekty ze skarbca w środowisku jego działalności, widoczny jest w grupie relikwiarzy krakowskich. Występuje w nich bowiem repertuar form i motywów, jaki istnieje w bezspornych dziełach Hugona[13].

Pierwsze z wymienionych ostensoriów, obecnie relikwiarz św. Doroty, mierzy 20 cm wysokości; średnica stopy wynosi 6,5 cm. Na wysmukłej podstawie, o spłaszczonej okrągłej stopie, ze spłaszczonym nodusem ujętym rzędem perełkowania i zdobionym groszkowaniem umieszczono kulisty szklany klosz oprawiony od dołu i od góry w ażurowe pierścienie z rzędami czworolistnych rozetek, obrzeżonych perełkowaniem i z kołnierzem o motywach trójlistków. Pierścienie zostały połączone trzema listewkami podtrzymującymi klosz i zdobionymi koralami w talerzykach. Zwieńczenie wykonano w kształcie wysmukłego stożka z wielodzielną kulą na szczycie; wtórnie dołączono do stożka krzyż[14]. Na krzyżyku widnieje cecha kontrybucyjna z lat 1806-1807[15].

W inwentarzu z roku 1718 opisano ostensorium jako „Reliqiia S. Doroty Meczennicki w krysztale na kształt jabka okrągła srebno pozłocista na wieszhu koralik”[16].

Relikwiarz śś. Piotra i Pawła, Fabiana i Sebastiana, o wysokości 28 cm, średnicy stopy 8 cm, posiada wydłużony, prosty klosz ujęty z obu stron w pierścienie, w formie wysokiego, gładkiego cylindra. Jest to największe z ostensoriów; jego podstawa ma wyraźny cokolik, podczas gdy pozostałe posiadają jedynie rant o wklęsło zawiniętym brzegu[17]. Pierścienie zdobiące relikwiarz są profilowane i ozdobione ciągami ornamentów: listków, karbowanego wałka, perełek i palmetek[18]. Klosz posiada zwieńczenie w kształcie wysmukłego stożka z owocem, w liściastym koszyczku, na szczycie[19].

Relikwie świętych umocowane zostały w kloszu od dołu i góry; u dołu widnieje napis złotym atramentem dotyczący śś. Fabiana i Sebastiana, u góry do śś. Piotra i Pawła. Ostensorium zostało opisane w inwentarzu z roku 1718: „Reliquia SS Fabiana i Sebastiana podłużna szklaneczka oprawna srebrna pozłocista na wieszhu krzyżyczek ułomany”[20].

Trzecie ostensorium, z relikwiami śś. Jana Chrzciciela i Wojciecha, o wysokości 25 cm oraz średnicy stopy 7 cm, posiada kształt podobny do przedstawionego powyżej: na wysmukłej podstawie, z okrągłą spłaszczoną stopą przewiązaną ażurowym modusem z liści palmetowych obrzeżonych perełkowaniem umieszczono cylindryczny, szklany klosz oprawiony od dołu w szeroki ażurowy pierścień z galeryjką zdobioną pseudogranulacją i rzędami perełkowania oraz koronką palmetową. Dolna oprawa klosza połączona jest trzema listewkami z górną oprawą, na którą składają się: palmetowa koronka i kołnierz oraz rzędy perełkowania. Zwieńczenie relikwiarza posiada formę stożka o lekko wklęsłych ściankach; na szczycie osadzona groszkowana kulka w liściastym koszyczku (owoc poziomki?)[21].

Relikwie opatrzone są dwoma napisami – jednym na kości, drugim na listku białego papieru.

Wzmianka w inwentarzu (1718) głosi: „Reliquia S Wojciecha Biskupa w szklaneczce krystałowey z srebro pozłocista pod spodem ganeczek robiony. Mają tam być włosy z głowy S. Jana Krzciciela”[22].

Ostatnie z omawianych ostensorii, zawierające relikwie nieokreślonego świętego (po ostatniej konserwacji w roku 1999 odczytano napis wewnątrz i zidentyfikowano je ze św. Katarzyną Aleksandryjską), o wysokości 12 cm, średnicy stopy 5 cm, posiada z pierwotnej podstawy zachowaną dolną część bez nodusa. Na niej umieszczono kulisty klosz szklany ujęty w dwa gładkie pierścienie, z palmetową koronką oraz rzędami perełkowania, połączone wtórnymi listewkami. Zwieńczenie w kształcie niskiego stożka posiada na szczycie nierówno umocowany koral[23].

Przypisy:

  1. KZSP, t. IV, cz. II, 1, s. 63.
  2. Tamże.
  3. B. Dąb-Kalinowska, Krakowska ikona mozaikowa, „Biuletyn Historii Sztuki” 35: 1973, s. 115-116.
  4. Istnieje kilka wariantów wyobrażeń Hagiosoritissy. W wariancie I. Maria ukazana jest sama, w II. na skrawku nieba widnieje manus Dei, ku której jest zwrócona, w III. skierowana jest ku Chrystusowi, w IV. trzyma w ręku zwój z tekstem zawierającym dialog z Chrystusem, w którym Maria błaga o litość i miłosierdzie dla ludzi, w V., powszechnym na terenie Włoch, przedstawiona jest z diademem na maforium. B. Dąb-Kalinowska, Krakowska ikona, s. 119-120.
  5. Tamże, s. 118.
  6. T. Dobrowolski, Malarstwo, [w:] Historia sztuki polskiej, t. 1, Kraków 1965, s. 144.
  7. B. Dąb-Kalinowska, Krakowska ikona, s. 124.
  8. KZSP, t. IV, cz. II, 1, s. 73.
  9. Feicht H., Nowe odkrycia zabytków muzyki dawnej w Polsce, „Studia Źródłoznawcze” 8: 1963, s. 156.
  10. „Quinto: si nesciunt addiscant et cogantur ad hoc per suos superines quia seculares omnia fere que scribunt vel notant corrumpunt” AKK, A 205, k. 16 v.
  11. J. Pietrusiński, Hugo z Oignies i ostensoria u Klarysek w Krakowie i w Sączu, „Biuletyn Historii Sztuki” 42: 1980, nr 1, s. 3-24.
  12. Hugo z Walcourt był jednym z czterech braci, którzy ok. 1187 r. założyli niewielki klasztor w Oignies. Dobrodziejem tegoż klasztoru był kard. Jakub z Vitry, który po podróży z Ziemi Świętej podarował braciom sporo relikwii. Hugo „qui fuit in arte aurifabrice operator famosissimus”, dowiódł dziełami, iż całkowicie zasłużył na tak zacne określenie. Zob. J. Pietrusiński, Hugo z Oignies, s. 10.
  13. Tamże, s. 9-14.
  14. M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, [w:] Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII w., Dzieje sztuki polskiej, t. 1, vol. 2, pod red. M. Walickiego, Warszawa 1971, s. 718-719.
  15. Rząd austriacki wymagał spisu i oznaczenia wszystkich klasztornych kosztowności.
  16. AKK, sygn. B 1, s. 12.
  17. J. Pietrusiński, Hugo z Oignies, s. 3-24.
  18. J. Żmudziński, Złotnictwo, [w:] Pax et Bonum. Skarby klarysek krakowskich. Katalog wystawy, Kraków 1999, s. 94.
  19. M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, s. 719.
  20. AKK, sygn. B 1, s. 12.
  21. M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, s. 719.
  22. AKK, sygn. B 1; J. Żmudziński, Złotnictwo, s. 94-95; M. Pietrusińska, Katalog i bibliografia zabytków, s. 719.
  23. Tamże.